Op 9 september 2025 overleed Stefano Benni in zijn geboortestad Bologna, op 78-jarige leeftijd. Met zijn dood verliest Italië een van zijn meest eigenzinnige en geliefde stemmen. Benni was dichter, romancier, toneelschrijver en journalist, maar bovenal een satiricus die met scherpe pen en verbeelding de absurditeit van onze maatschappij blootlegde.
Zijn oeuvre, dat begon met het iconische Bar Sport in 1976, groeide uit tot een literaire universum waarin humor, fabel en maatschappijkritiek samensmelten. Boeken als Terra!, La compagnia dei Celestini en zijn gedichtenbundels zijn doordrenkt van ironie, maar ook van melancholie en woede over sociale ongelijkheid, bureaucratie en consumentisme. Benni’s stijl is speels en fantasierijk, maar nooit vrijblijvend: zijn cynisme is een wapen tegen hypocrisie, zijn humor een troost voor wie zich verloren voelt in de moderne wereld.
Wat Benni’s werk zo krachtig maakt, is hoe het blijft resoneren. Zijn kritiek op technocratie, mediahysterie en politieke leegte is vandaag misschien nog relevanter dan toen hij de teksten schreef. Zijn personages – vaak buitenstaanders, dromers en rebellen – spreken tot een generatie die zich opnieuw afvraagt wat vrijheid en menselijkheid betekenen. Zijn taal, rijk aan neologismen en woordspelingen, blijft een feest voor lezers, nog steeds.
Is Stefano Benni in het Nederlands vertaald?
Nella Vos-del Mar Vertaalprijs
Als jonge vertaalster won ik in 1999 de Nella Vos-del Mar Vertaalprijs voor de vertaling van een selectie van Benni’s gedichten uit de bundel Ballate. Deze prijs is bedoeld voor jonge vertalers die literaire kwaliteit en culturele bruggen weten te slaan aan het begin van hun carrière. De vertalingen had ik in eerste instantie voor het plezier gemaakt, tot ik hoorde van deze prijs en besloot mijn vertalingen bij te schaven en in te sturen. Het was geen makkelijke opgaaf en de vertalingen waren zeker niet perfect, maar de commissie wilde de me behalve voor het restultaat ook belonen voor de uitdaging die ik was aangegaan om deze moeilijk vertaalbare gedichten een Nederlands geluid te geven.
Ballate
De bundel Ballate bevat een reeks gedichten die balanceren tussen satire, lyriek en maatschappijkritiek. De gedichten zijn vaak ritmisch en muzikaal van toon, geïnspireerd door de traditionele balladevorm, maar met een rebelse twist. Benni speelt met taal, gebruikt woordspelingen en neologismen, en creëert personages die zich verzetten tegen conformisme, hypocrisie en sociale ongelijkheid. Wat Ballate bijzonder maakt, is hoe de gedichten de tijdgeest van het Italië van indertijd vangen: een periode van politieke instabiliteit, opkomend populisme en groeiende kloof tussen arm en rijk.
De gedichten uit Ballate zijn echter nog steeds relevant, door de manier waarop Benni universele thema’s raakt: macht en onmacht, liefde en verlies, verzet en hoop. Zijn poëzie is niet alleen een spiegel voor zijn eigen tijd, maar ook een waarschuwing en troost voor latere generaties. De gedichten blijven actueel omdat ze de menselijke ervaring in al haar absurditeit en schoonheid blijven verwoorden.
Een paar vertaalde gedichten van Stefano Benni
Benni gebruikt vaak geen leestekens. Voor de leesbaarheid en het effect heb ik ze soms toch toegevoegd. Klaagzang van een wapenhandelaar is pijnlijk actueel.
Oude wijfjes
Nooit uitgegeven werk van Giovanni Pascoli
Voor de haard tegen elkaar aan, warm en stijfjes,
gelijk een kudde witte schapen,
zeggen hun paternoster d’ oude wijfjes
en stralen als zilveren sterren hun slapen
door de schoorsteen stijgen de amens ten hemel
op een zuchtje adem naar buiten gewiegd,
af en toe klinkt gegiechel tussen ’t gezemel
omdat iemand, in die warmte, een windje liet
turris eburnea, salus infirmorum
een kat loopt langs gaat verveeld weer op stap,
ianua coeli, consolatio afflictorum
de vonken stijgen tot hoog in de kap
opa beluistert het lijzig’ gezang,
klanken van weemoed naar een ver oord,
en hij roert de maïspap in de pan,
het stoofvlees pruttelt lustig voort
en hij droomt: dat door dodelijke magie,
als bij toeval de gelige pap transformeert
in goud! En dat hij, God Wodan, thans
het zwaard van het Walhalla smeedt!
opa beluistert ’t slaapverwekkend gezang
droomt van Walhalla, plots door slaap overmand
zakt zijn hand in de kokende pan
met gries van honderdtachtig graden, verbrandt
hij slaakt een kreet en vervloekt de Heer;
zo vallen van hun stoel al die grootjes
en blijven als kevertjes op hun rug gekeerd
wild spartelen met hun pootjes
en hij verwenst Wodan en Boeddha luid
en ook Jesaja en de gehele Drievuldigheid.
De wijfjes slaan haastig een kruis
als helikopters toerend op volle snelheid
opa vraagt vergiffenis, zorgt nu met beleid
en waardig als een oude plebaan
dat de pap keurig in de borden glijdt;
warmte en honger kleuren de wangen aan
Aan de pap, tegen elkaar aan, warm en stijfjes
eten als varkentjes die oude wijfjes;
met hun vorken prikkend naar elkaar
snaaien ze een botje van hier en van daar
en vraatzuchtig zuigend op botjes en vetranden
terwijl van de artrose hun kaken kraken
verliezen ze in de saus hun kunsttanden,
en ze laten zich ook die goed smaken
en opa denkt: toch, in hun jongere jaren
had ik ze allemaal lief, zó knap
maar de tijd gaat voort en komt nooit weer
en een traan biggelt in de pap
Klaagzang van een wapenhandelaar
Ik verkocht een stuk kanon,
toen de wielen en nog een stuk kanon
de stootbodem en de lader,
het vizier en nog een stuk kanon
en nóg drie stukken, later.
Nu zegt iemand op teevee
dat hij me doodschiet met míjn kanon,
maar wist ik veel dat hij met die delen
een heel kanon zou hebben gecreëerd?
Als ik dat had geweten
had ik de opdracht toch zeker niet geaccepteerd!
Ik verkocht hem honderd helikopters
met bijbehorend wapensysteem
en een lanceerinrichting voor raketten
en een luchtafweersysteem.
En nu beloert die heli
als een valk mijn eigen huis.
Als ik had geweten wat hij met mijn spullen vermocht
had ik hem heus
die kernkop niet verkocht!
Hij leek zo gedistingeerd, een gentleman;
nooit kunnen vermoeden, het bleek een tiran.
Als ik had geweten dat een klant
mijn vijand kon worden
van mijn land
van het Westen
dan zweer ik u
bij uw kinderen
bij de Heer,
dan betaalde hij bij mij
vijftig procent meer!
Dus, zoals u ziet:
Ik ben echt de kwaadste niet.
Benni was ook een expert in bijzonder korte gedichten.
Nieuw gezegde
Avondrood,
kruithuis ontploft, alle mensen dood.
Star Wars
In memoriam een gamer
Drieduizend ruimteschepen
verwoestte hij
toen werd hij geraakt
door een brommer van opzij
Het snelste dier ter wereld
De jaguar in een kooi,
met zijn vrijgevige natuur,
schenkt u honderdtwintig
keer geeuwen per uur.
De filosoof
Ik heb er geen verklaring voor:
de dingen eindigen almaar door.
